شیالی رامام ریتا رانگاناتان(Shiyali Ramamrita Ranganathan) کتابدار و ریاضیدان هندی را بیشتر به سبب پنج قانون کتابداری و نیز نظام رده بندی کولون اش، که در سطحی جهانی پذیرفته شده است، می شناسند. درکشورش روز تولد او را روز ملی کتابداری درهند اعلام کرده اند و به او لقب “پدر علوم اطلاعات و مستند سازی” هند را داده اند.

رانگاناتان در 9 اوت 1892 در شهر کوچک شیالی درجنوب هندوستان متولد شد. تحصیلات دانشگاهی اش را در رشتۀ ریاضی تا سطح کارشناسی ارشد دنبال کرد و در دانشگاه به تدریس ریاضیات پرداخت و در عرض پنج سال به عضویت هیئت علمی سه دانشگاه معتبر درآمد. او به تدریس ریاضی بسیار علاقمند بود ولی مشکل او دراین کار لکنت زبانش بود که بعدها به مرور از بین رفت.

کار کتابداری رانگاناتان در سال 1923 درپاسخ به آگهی استخدامی دانشگاه مدرس آغاز شد. از 900 متقاضی که به این آگهی پاسخ دادند، هیچ یک سابقه ای درکتابداری نداشت و هیئت استخدامی دانشگاه رانگاناتان را تنها با توجه به چندمقاله ای که نوشته بود، اهل تحقیق تشخیص دادند و پذیرفتند، وگرنه معلومات رانگاناتان دربارۀ کتابداری محدود به مقاله ای بود که پیش از مصاحبه در دائرةالمعارف بریتانیکا خواندن بود. او در ابتدا این کار را به سبب این که درتنهایی انجام می شد، دوست نداشت و پس از چند هفته از دانشگاه تقاضا کرد که او را به کار تدریس برگردانند. ولی دانشگاه در پاسخ از او خواست که برای گذراندن دورۀ کتابداری به انگستان برود و درصورتی که دربرگشت باز چنین تمایلی داشت، به کار قبلی اش برگردد.

رانگاناتان به دانشگاه کالج لندن، که درآن موقع تنها دانشگاهی بود که درانگلستان رشتۀ کتابداری داشت، رفت. هرچند نمراتش کمی بالاتر از متوسط بود، فکر ریاضی اش او را به مقولۀ رده بندی کتاب ها سوق داد. به نظر او روش رده بندی دهدهی دیویی پاسخگوی تنوع های موضوعی کتاب ها(که درمقایسه با امروز چندان وسعتی نداشت) نبود و این را با چند مثال به روشنی توضیح داد. مثلاً کتابی به نام “جنگ های هند” را هم می توان در ردۀ “جنگ ها” گذاشت و هم در ردۀ “هند”. از آن گذشته هر کتابی دربارۀ جنگ ها را می توان تحت عنوان “تاریخ” یا “سازمان اجتماعی” رده بندی کرد. با این تفکر، او روش رده بندی کلون (Colon Classification ) را  ابداع کرد که بعدها دربسیاری از کتابخانه های دنیا، به ویژه کتابخانه های هندوستان، به کار گرفته شد. دراین روش، شمارۀ شناسۀ کتاب با استفاده از یک جدول، با حروف، شماره ها و علائم نقطه گذاری، به صورتی نوشته می شود که مشخصه های مختلف کتاب را نشان می دهد و نسبت به رده بندی دیویی اطلاعات بیشتری را ارائه می کند.

رانگاناتان به مدت بیست سال در دانشگاه مدرس به کارش ادامه داد و علاوه بر بهبود بخشیدن کتابخانۀ این دانشگاه، اتحادیۀ کتابخانه های مدرس را بنیان گذاشت و کوشش بسیاری در جلب حمایت مسئولان برای تأسیس کتابخانه های عمومی رایگان در سراسر هندوستان و ایجاد کتابخانۀ ملی هند کرد. درهمین سال ها بود که گاندی درعرصۀ سیاست هند فعال بود، و رانگاناتان هرچند فعالیت سیاسی نداشت، تحت تأثیر گاندی سعی می کرد نظام کتابخانه ها را به گونه ای تغییر دهد که مردم عادی از آن بهره مند شوند و مباحثی چون دسترسی آزاد عموم مردم به کتاب و تحصیلات را درنوشته هایش مطرح می کرد. با همین تفکر بود که پنج قانون کتابداری را بنیان گذاشت. این قوانین معروف، که حتی امروز درکتابخانه های سراسردنیا رعایت می شوند و قوانین جدیدی براساس آن ها شکل گرفته، عبارت اند از:

قانون نخست: کتاب برای استفاده است

این قانون پایۀ خدمات کتابداری است. رانگاناتان با توجه به این که کتابداران به حفظ و بایگانی کتاب بیشتر از استفاده از آن اهمیت می دادند، این قانون را بیان کرد. البته او نگهداری را منتفی نمی دانست، بلکه براستفاده از کتاب تأکید بیشتری داشت و آن را مستلزم توجه به عواملی چون مکان کتابخانه ها، سیاست های تخصیص وام، ساعات و روزهای کار و کیفیت تجهیزات و کارکنان کتابخانه ها می دانست.

قانون دوم: هرخواننده کتابش

این قانون به آن معناست که هر عضوی از اجتماع باید به مطالبی که می خواهد دسترسی داشته باشد. رانگاناتان معتقد بود که درهر محیط اجتماعی، خدمات کتابداری باید به همه ارائه شود و اساس کتابخانه آموزش است. کتابدار باید اعضای اجتماعی را که به آنان خدمات ارائه می کند، خوب بشناسد، مجموعۀ کتاب ها باید پاسخگوی نیازهای اجتماع باشد، و کتابخانه ها باید خدمات خود را برای جلب گسترۀ وسیعی از خوانندگان تبلیغ کند.

قانون سوم: هرکتابی خواننده اش

این اصل به اصل دوم بسیار نزدیک است، ولی بیشتر برکتاب تمرکز دارد و منظور این است که هر کتابی در کتابخانه باید برای شخص یا اشخاصی مفید باشد. بنابراین باید روش هایی به کار رود که هر کتاب خواننده را بیابد، که یکی از این راه ها قفسه های باز است.

قانون چهارم:دروقت خواننده صرفه جویی کنید

رانگاناتان به این منظور استفاده از روش هایی مناسب برای مدیریت کتابخانه را توصیه می کرد، ازجمله متمرکز کردن مجموعه دریک مکان، مهارت کتابدار در رده بندی، ارجاع متقابل، سفارش کتاب، تسهیل دسترسی خواننده به مواد و گردش آن ها.

قانون پنجم: کتابخانه ارگانیسمی درحال رشد است

این قانون بیشتر به لزوم تغییرات داخلی اشاره می کند تا تغییرات محیطی. رانگاناتان معتقد بود که سازمان کتابخانه باید جایی برای رشد کارکنان، مجموعۀ فیزیکی و استفاده از حامیان داشته باشد که مستلزم امکان افزایش بنای کتابخانه، مساحت سالن های مطالعه و قفسه های کتاب است.

ازکارهای مهم دیگر رانگاناتان می توان از تأسیس مرکز آموزش و پژوهش مستند سازی (Documentation Research and Training centre ) در مؤسسۀ آمار هندوستان (Indian Statistics Institute) یاد کرد. درسال 1965، دولت هند مقام افتخاری “استاد پژوهش ملی” را به او اهدا کرد. 

رانگاناتان درسال 1972 براثر بیماری برونشیت درگذشت.

با استفاده از سایت های: www.wikipedia.org

 www.britannica.com

ترجمه و تدوین:شاهده سعیدی