هر سازمانی، چه دولتی و چه غیردولتی، در فواصل منظم باید عملکردش را بررسی کند تا بتواند براساس تجربه‌ها برای بهبود و پیشرفت کارش برنامه ریزی و اقدام کند. ما نیز هرچند نه به صورت نظام مند و منظم، درجلسات خود بارها به ارزیابی کارخود و ریشه یابی نواقص و کاستی‌ها نشسته‌ایم. در این ارزیابی‌ها به چند عامل مشخص رسیده‌ایم که برکار ما تأثیر گذار بوده‌اند. با این امید که آگاهی ازاین تأثیرگذاری‌ها که نتیجۀ تجربیات ده سالۀ اعضای فعال کانون در کتابخانه‌های روستایی این سازمان بوده‌است، بتواند راه را برای اعضای جدید و جوان‌تر کانون و دیگرانی که کاری مشابه ما انجام می‌دهند، کمی روشن‌تر کند، دراینجا به آن‌ها می‌پردازیم.
محل فیزیکی:
کتابخانه‌های روستایی کانون توسعۀ فرهنگی کودکان کتابخانه‌های عمو‌می‌هستند که در روستاها (به جز یک مورد) تشکیل می‌شوند. ساختمان این کتابخانه‌ها معمولا خانه یا مدرسه‌ای قدیمی‌است یا در معدود موارد، در صورت یاری افراد محل احداث می‌شود. در حال حاضر، از پانزده کتابخانۀ روستایی کانون، دو کتابخانه (درخور، خراسان جنوبی و دراجوارکلا نزدیک آمل ) به منظور کتابخانه ساخته شده، یکی از آن‌ها (بفروئیه از توابع یزد) در بخشی از یک مدرسۀ بزرگ و یکی دیگر(دارالشفا فاطمه زهرا) در همسایگی ساختمان یک درمانگاه خیریه جادارند و بقیه در خانه‌های روستایی استیجاری یا خریداری شده قراردارند (فقط ملک کتابخانۀ روستای خنگ خریداری شده‌است).
نزدیکی یا دوری محل کتابخانه به مرکز روستا و به ویژه مدارس بر جلب افراد به کتابخانه‌ها اثر می‌گذارد. مثلاً دریک مورد، کتابخانۀ دهک که نزدیک به مدارس شبانه روزی روستا بود، پیشرفتی سریع داشت. درموردی دیگر، کتابخانۀ گنجه، در نزدیکی رودبار گیلان، که در بازار روستا قرار داشت، از نظر دسترسی دختران و زنان روستا که بنابه سنت دراین مکان رفت و آمد نمی‌کنند، دچار مشکلاتی بود. وقتی این کتابخانه به مکانی جدید که قبلاً مدرسه بوده است، منتقل شد و درحیاط آن وسایل بازی کودکان را نصب کردند، اعضای بیشتری را جلب کرد. همچنین استیجاری بودن محل مشکل جابه جایی گاه به گاه را درپی دارد که با تغییر مکان بعضی از اعضا را از دست می‌دهد.
نیروی انسانی:
کتابدار کتابخانه‌های روستایی از میان اهالی روستا، که حداقل دیپلم دبیرستان را داشته باشند، انتخاب می‌شوند. مجموعۀ کتاب‌ها از سوی کارشناسان کانون در تهران انتخاب و ارسال می‌شود و کتابداران وظیفۀ تحویل گرفتن کتاب‌ها و مواد دیگر، رده بندی و ثبت آن‌ها، عضوگیری، و انجام فعالیت‌های کتابخانه‌ای را به نحوی که به آنان آموزش داده می‌شود، و نیز آموزش کتابدار جایگزین را به عهده دارند. آنان می‌توانند با هماهنگی با دفتر کانون ازافراد یا سازمان‌های محلی برای تقویت کتابخانه و اجرای کارگاه‌های آموزشی کمک بگیرند. آموزش این کتابداران عمدتا به عهدۀ کانون است.
کتابداران تأثیر بسیار زیادی روی عملکرد کتابخانه دارند. کتابداران پرکار، با مسئوولیت و مبتکر در دورۀ کار روند کار کتابخانه را طوری شکل می‌دهند که حتی پس ازاین که کتابخانه را ترک می‌کنند، این روند ادامه می‌یابد. تغییر کتابدار، بنا به خصوصیات کاری کتابدارقبلی و بعدی، گاه اثر مثبت و گاه اثر منفی بر عملکرد کتابخانه دارد.
رابط محلی: هر کتابخانه رابطی محلی دارد که معمولاً کسی است که درخواست تأسیس کتابخانه را کرده و در مراحل مختلف تأسیس و تجهیز آن شرکت داشته‌است. این رابط یا عضوی از شورای روستا، یا مدیر مدرسه‌ای در روستا یا عضوی از سازمانی دولتی یا غیر دولتی در نزدیک‌ترین شهر به روستاست. این افراد داوطلبانه خدمت می‌کنند و معمولاً کارهای مالی و تدارکاتی کتابخانه از قبیل خرید لوازم و تعمیرات را انجام می‌دهند و گاه به کمک افراد محلی وبا هماهنگی با دفتر کانون کارگاه‌های آموزشی در محل کتابخانه برگزار می‌کنند.
میزان علاقمندی و مسئولیت پذیری رابط محلی نیز تأثیر چشمگیری بر عملکرد کتابخانه دارد. در بعضی موارد آنان حتی می‌توانند ضعف کتابداررا جبران کنند. نقش رابط محلی به ویژه از نظر جلب کمک‌های مالی و تخصصی افراد و سازمان‌های محلی و نیز نظارت بر کار کتابدار بسیار مهم است. بعضی از رابطان محلی با پشتکار موفق شده‌اند از کانون کمک‌های دیگری چون خدمات گروه آموزشیاری (تأمین کمک هزینۀ دانش آموزان)، تأسیس وتجهیزرشته‌های فنی – حرفه‌ای در دبیرستان‌ها یا برگزاری کارگاه‌های بازآموزی معلمان برای روستای خود بگیرند.
مسئول کتابخانه: هرکتابخانه در دفتر مرکزی کانون، درتهران، مسئولی دارد، که وظیفۀ او طبق آیین نامۀ مسئولان کتابخانه‌ها، تهیه و ارسال کتاب‌های پایه و درخواستی کتابخانۀ تحت سرپرستی خود و ارسال آن‌ها، تماس منظم با کتابدار به منظور نظارت بر کار او و آگاهی از نیازهای کتابخانه، هماهنگی سفرهای سالانه به محل کتابخانه به منظورسرکشی، نظارت و برگزاری کارگاه‌هایی با کمک دیگراعضای داوطلب کانون و تدوین گزارش‌های فصلی کتابخانه به منظور چاپ در نشریۀ فصلی کانون و بایگانی است. مسئولیت واختیارات مالی این مسئول به انتقال اطلاعات به بخش مالی به منظور تأمین هزینه محدود می‌شود. او همچنین در جلسۀ ماهانۀ مسئولان کتابخانه‌ها گزارش کار کتابخانۀ تحت سرپرستی خود را ارائه و مشکلات و نیازهای آن را مطرح می‌کند. مسئولان کتابخانه‌ها درموارد کلی موظف به اجرای مصوبات گروه مسئولان کتابخانه‌ها هستند که در جلسات ماهانه با حضور مدیر اجرایی کانون تصویب می‌شوند.
میزان علاقمندی، مسئولیت پذیری و به ویژه تمایل به مشارکت گروهی در مسئولان کتابخانه‌ها تأثیر بسیاری بر عملکرد کتابخانۀ تحت سرپرستی آنان می‌گذارد.
منابع و مسئولیت‌های مالی:
هزینۀ تأسیس و نگهداری کتابخانه‌های روستایی از راه کمک‌های مرد‌می‌تأمین و زیرنظر مستقیم مدیراجرایی کانون صرف می‌شود. کلیۀ مخارج با صورتحساب‌ها و فاکتورهای رسمی در حسابداری سازمان ثبت می‌شود. به‌این منظور کانون حسابداری پاره وقت دارد که دستمزد دریافت می‌کند. خریدها را بنابه مورد(وسایل، کتاب، لوازم التحریر و…) مسئولان کتابخانه‌ها، رابطان محلی، و به طور محدود کتابداران انجام می‌دهند. بدیهی است که فعالیت در جهت جلب کمک‌های مالی، که تمام اعضای کانون آن را از وظایف خود به شمار می‌آورند، و نظم و‌ترتیب در امور حسابداری تأثیرهای مثبتی بر تأمین نیازهای مادی کتابخانه‌ها و در نتیجه عملکرد آن‌ها می‌گذارد.
آموزش:
آموزش کتابداران: این آموزش به طور عمده به عهدۀ کانون توسعۀ فرهنگی کودکان است که به پنج صورت انجام می شود:
- دوره‌های آموزشی سالانه یا دوسالانه از سوی مدرسان کانون یا کارشناسان سایر سازمان‌های غیردولتی به طور داوطلبانه ارائه می‌شود. تاکنون پنج دوره از این نوع برگزار شده‌است. در این دوره‌ها منابع آموزشی ازجمله کتاب، جزوه و سی دی دراختیار شرکت کنندگان گذاشته می‌شود.
- آموزش حضوری و فردی کتابدار که در طول سفرهای اعضای کانون به کتابخانه‌ها صورت می گیرد. این آموزش‌ها عمدتاً عملی است.
- آموزش از راه دور به صورت کتبی، از طریق نشریه‌ای ماهانه به نام «پیک کتابدار» نیز بخشی از آموزش کتابداران است که عمدتاً به تقویت و پشتیبانی آموزش‌های حضوری می‌پردازد.
- آموزش کتابدار به کتابدار: گاه کتابداران به کتابدار جدیدی که جانشین آنان خواهد شد، آموزش‌های ابتدایی را می‌دهند.
- در مواردی آموزش‌های ابتدایی از سوی کانون پرورش فکری کودکان یا ادارۀ ارشاد نزدیک‌ترین شهر به روستا(درصورت همکاری داوطلبانۀ مدیر یا اعضای آن‌ها) به کتابداران جدید ارائه می‌شود.
آموزش اعضای کتابخانه‌ها: آموزش اعضای کتابخانه را که از گروه‌های سنی و اقشار مختلف هستند، عمدتاً اعضای داوطلب کانون و کتابداران به عهده دارند و درمواردی، چنان که دربالا گفته شد، از کمک متخصصان محلی چون معلمان، آموزشیاران نهضت سوادآموزی، صنعتگران، کتابداران سیار کانون پرورش فکری کودکان و امثال آن‌ها استفاده می‌شود که دراین موارد، اگر مدرسان به طور داوطلبانه کار نکنند، هزینه‌ای را به صورت شهریه از شرکت کنندگان در کلاس‌های خود می‌گیرند یا مبلغی به صورت هدیه از کانون دریافت می‌کنند. کمک گرفتن از افراد و سازمان‌های محلی به ویژه اگر به صورت روالی جاری درآید، در جهت خودکفایی و پایداری کتابخانه‌ها بسیار اهمیت دارد.
روستایاران:
روستایاران به مأموران دولتی ( وگاه غیردولتی) گفته می‌شود که به روستائیان خدمات ارائه می‌دهند، مانند دهداران، بهیاران، نمایندگان نهضت سوادآموزی، اعضای شورای روستا، متولیان مساجد و امثال آن‌ها. کتابخانه‌های روستایی کانون با اطلاع و تأیید و دراکثرموارد، درخواست شورای روستا تأسیس می‌شوند و به کتابداران آموزش داده می‌شود که درحد امکان از شورای روستا و روستا یاران کمک بگیرند. میزان کمک این افراد و ادارات به کتابخانه و همکاری با کتابدار بسیار تأثیرگذار است.
مدارس، معلمان ومدیران:
یکی از اهداف مهم تأسیس کتابخانه‌های روستایی، وشاید مهم‌ترین آن‌ها، از بین بردن اختلاف سطح مدارس شهری و روستایی در دسترسی به اطلاعات ،منابع و تحصیل با کیفیت است. کتابخانۀ روستایی درواقع کمبود کتابخانه‌های مدارس روستایی را، که یا اصلاً وجود ندارند یا به صورت بسته‌ای کتاب محبوس دریک قفسه‌اند، جبران می‌کند. همچنین مکانی سالم و سازنده را برای گذراندن اوقات فراغت دانش آموزان، به ویژه آن‌هایی که در خوابگاه‌های دانش آموزی اقامت دارند، فراهم می‌آورد. بنابراین بزرگ‌ترین گروه ذینفع کتابخانه‌های روستایی دانش آموزان و درنتیجه مدارس و اولیای تربیتی است. ازسویی چون معلمان و مدیران نسبت به اهالی روستا سطح سوادی بالاتر دارند، می‌توانند بازوی اجرایی فعالیت‌های فرهنگی به شمار آیند. ازاین رو کانون برای جلب همکاری آنان اهمیت خاصی قایل است، به طوری که جزوۀ راهنمای خاصی برای استفاده از کتابخانه، برای آنان تهیه کرده‌است که دراختیار مدارس می‌گذارد و نیز در سفرهای سالانه می‌کوشد با آنان دیداری داشته باشد و حتی در بعضی موارد نیازهای آموزشی خودآنان را با تهیۀ کتاب‌های تعلیم و‌تربیت و کمک درسی و نیز برگزاری دوره‌های آموزشی تأمین کند. همچنین کتابداران را موظف کرده‌است که هرسال درابتدای سال تحصیلی به مدارس بروند و مدیران و معلمان را به بازدید از کتابخانه دعوت کنند. تجربه نشان داده‌است که درهنگام بازدید گروهی دانش آموزان به همراه معلمانشان، عدۀ زیادی از آنان عضو کتابخانه می‌شوند.
میزان همکاری مدیران و معلمان مدارس با کتابخانه بر عملکرد آن تأثیربسیار دارد. در بعضی موارد، مراجعۀ منظم معلمان با دانش آموزانشان به کتابخانه و اجرای فعالیت‌های آموزشی یا فوق برنامه در آنجا، کتابخانه را فعال کرده‌است. در بعضی موارد، به عکس، محدودیت‌هایی که مدیران ومسئولان خوابگاه‌ها ( به ویژه در مدارس دخترانه) برای رفت و آمد دانش آموزان به کتابخانه‌ایجاد کرده‌اند، دانش آموزان، به ویژه دانش آموزان روستاهای دیگر را، ازوجود کتابخانه و امکان عضویت درآن بی اطلاع نگه داشته‌اند. تجربه نشان داده‌است در روستاهایی که معلمان بیشتر محلی و ثابت هستند (مقیم روستا هستند) اثر مثبت آنان روی کتابخانه بیشتر بوده‌است.
سازمان‌های مردم نهاد دیگر:
کانون توسعۀ فرهنگی کودکان از بدو تأسیس از سازمان‌های غیردولتی وفرهنگی دیگر، چه در تهیۀ منابع و چه در آموزش کمک گرفته‌است. انتشارات سازمان‌هایی مانند مام و مؤسسۀ پژوهشی کودکان دنیا از جمله کتاب‌های پایه‌ای هستند که در مجموعۀ کتابخانه‌های روستایی جای دارند. همچنین در برگزاری دوره‌های آموزشی کتابداران روستایی از همکاری شورای کتاب کودک بهره‌مند شده‌است و در آموزش‌های توانمندسازی سازمان‌های غیردولتی و برگزاری مراسم و نمایشگاه‌های ویژه با سازمان‌های غیردولتی دیگر همکاری متقابل داشته‌است.
همکاری سازمان‌های دیگر درصورتی که با هماهنگی باشد، بسیار مغتنم است، ولی درصورتی که فعالیتی را، اعم از اهدای کتاب یا برگزاری دوره یا کمک‌های نقدی، بدون اطلاع و هماهنگی با دفتر مرکزی کانون در کتابخانه‌های روستایی کانون و حتی روستاهای تحت پوشش کانون انجام دهند، اغلب مشکلاتی پیش می‌آورد و نوعی مداخله به شمار می‌آید.
ادارت و سازمان‌های دولتی:
کانون توسعۀ فرهنگی کودکان همواره در سفرهای روستایی با ادارات دولتی زیربط با فعالیت‌هایش، ازجمله آموزش و پرورش، نهضت سوادآموزی، ارشاد، کانون پرورش فکری کودکان و… تماس می‌گیرد، مدیران آن‌ها را به مراسم افتتاحیۀ کتابخانه‌ها و بازدید از آن‌ها دعوت می‌کند و برای پیشبرد کتابخانه ازآن‌ها یاری می‌جوید. در بیشترموارد برخورد ادارات با اعضای کانون بسیار خوب و مثبت و توام با سپاسگزاری بوده‌است و در بسیاری از موارد به کتابخانه‌ها کمک‌های مقطعی و گاه مداوم کرده‌اند. بدیهی است که تغییر مدیریت یا سیاست در این ادارات دولتی می تواند تأثیر چشمگیری برکار ما بگذارد.
شاهده سعیدی
